Tadau Kaamatan (Kadazan)
Translated by Aeva Bonniface, Ethan Shane Luke, Jordan Maikon Tambaka and Micah Simanil Jintony | Edited by Moses Motogol
Special thanks to our guest translators, Madam Rita Lasimbang and Mr. James Geoffrey W. Molijoh
Iso’ boogizan tagazo mooi do kavasa’ oitan do Kadazandusun nopo nga’ kaanu tokou do mamalamai Tadau Tagazo do Kaamatan. Kalamazan diti i taandakon do sombuhan minogovit do kopovohian om koponinduazan do Kadazandusun id piipio toun nakatahib. “Kaamatan” nopo nga’ naanu mantad puun boos “omot”. Kivaa haid insan kinaantakan piahanan pomusaavan mantad tinimungan tuhun mogiigizon kokomoi do ngaan diho’ kalamazan do pungaanan nangku do Kaamatan toi ko’ Kokotuan. Pinatantu’ dii do Kadazandusun Cultural Association, KDCA, do ii nopo i kosudong nga ‘Kaamatan’ tu’ komozon nopo do Kokotuan nga’ mongotu’ do tunduk do kinotuan om okon ko’ paai.
Susuzan poimbida’ kokomoi do Tadau Kaamataan
Tadau Kaamatan nopo nga’ iso’ koubasaan maamantad po i taandakon do mamantang do pionitan do Minamangun om i vinangun. Kapanaandakan nopo do tadau kaamatan nga’ okon noopo ko’ tanda’ do kotimpuunan pagamatan nga’ kivaa do susuzan kogompit dii. Saasabap nopo do nookuo tu’ taandakon tokou o tadau kaamatan nga’ kivaa ditia susuzan guuguhu kokomoi di Huminodun. Tumanud nopo do susuzan diti nga’ kivaa do tanak di Kinoingan om Suminundu i pinungaanan do i Ponompuan toi ko’ i Huminodun. I Huminodun nopo diti nga’ songuhun tondu’ di noikot vinasi’ o ginavo, noikot giningo om noponu’ do kabaahan.
Ii nopo haid di poguhu i’, avasi’ o pogiigizon di Kinoingan om tuhun ngaavi’ do doiti’ di soibau do tana’. Mogituutunud om kivaa nopo pibabasan do tiso’ om tiso’. Nga’ insan tadau, huminavan i Ponompulan, i tanak kusai di Kinoingan di mohoing kusai dau. Nokopogovit iti do kalaatan om kakasaan do pomusaavan do tuhun doid vinoun om nakapamabak di pibabasan id piahatan di Kinoingan om tuhun ngaavi’ dau. Noikot no hinodong di Kinoingan om mai no dau poiduo’ i Ponompulan. Pinagavad i Ponompulan doiho’ id siibo’ do pomogunan i pungaanan do Kolungkud. Ii nopo ngaavi’ tuhun di huminasa’ om huminavan di Kinoingan nga’ minaan ontoko’ do tuu’ kosusaan tagazo. Ii nopo kosusaan tagazo di kotuu’ om i touvi no nga’ minagadau om podhousan mooi do opunso o tuhun doid vinoun.
Kokito nopo di Huminodun o kadaada’o’ ngaavi’ do tuhun di vinangun di Kinoingan, aiso akanon om noikot ngaavi’ houson, imang no zosido taak dau sondii’ do pohubukon mooi do adadi o tinan dau do takanon montok di tuhun ngaavi’. Maza’ do kinosunduvan do kohubukan di Huminodun, tonsi dau duminadi do paai, tuhu’ dau duminadi do piasau, tuhang dau duminadi do mundok, kangkaam dau duminadi do hazo, nipon dau duminadi do gandum om totud dau duminadi do guo. Ii nopo boogizan do tinan di Huminodun do suvai nga’ duminadi do mogikavo-kavo o tanom i obuli do akanon. Ontok toun dii, mantad no do kohubukan di Huminodun do noikot nounda’ o pangamatan; poinhoohobi mantad ponounan di nakatahib.
Mantad nodii diti do id boos do Kadazan komozon nopo do Huminodun nga’ pohubukon. Pinohubuk di Huminodun o tinan dau om tinan dau nadadi do tanom. Sunduvan di Huminodun duminadi do sunduvan paai i pungaanan do Bambaazon. Taandakon do tuhun Kadazan o Tadau Kaamatan do potitikid toun montok no do kapamantangan di Bambaazon mooi do avasi’ tomoimo o ponounan. Kikotumbazaan do iti no sunduvan do paai, i Bambaazon, i kaanu mongumohig ngaavi’ do paai mantad kaantakan tangalaat miaga do hizud tagazo toi ngozon umbako’ do suangtahun. Om mantad nodii diti, mositi no do pasanangon nopo ginavo di Bambaazon. Kivaa dii do piipio kasambaan koubasanan om kalamazan montok do koponongkotohuadan om papasanang ginavo di Bambaazon.
Kivaa do onom boogizan diti kasambaan koubasanan montok do koponongkotohuadan doid di Bambaazon. Itia nopo susuzon doid sinuatan diti nga’ i taandakon do tuhun Kadazandusun di songigizon doid uvang do Penampang-Papar.
Tuhun nopo do Dusun om Murut ponong kohisaon nga’ suvai vagu’ o lahan do kasambaan koubasanan. Montok do poombitanan, miaga ditia tuhun Lotud i kivaa do vahu’ boogizan do kasambaan koubasanan: Mansalud, Monuras,Tumakau, Matang, Mongoi Rumali, Mogimpuun, Sumondod om Monumbui. Sundung tuu do kivaa pisuvazan do lahan kasambaan koubasanan diti nga’ isoo’ i’ o kohimpupuson om iti no montok do koponongkotohuadan.
Kinobuzuan do Tadau Kaamatan
Nokotimpuun o kinobuzuan kapanaandakan do Tadau Kaamatan ontok di minangatag i Mohoingon Tuhun Mamasok do Keningau, i OKK Sodomon do taandakon daa o Tadau Kaamatan id nazatan uvang om pogun di toun 1956. Mantad do atag diho’, nimaan pibaasai om nookunan do polinta’ pogun Sabah miampai pinapatantu’ do tadau ko-24, ko-25 om ko-26 do vuhan Kaapat do potitikid toun sabaagi do tadau koundaangan ginumuan montok do tuhun ngaavi’ i manaandak do Tadau Kaamatan. Tuhun nopo ngaavi’ di manaandak do Tadau Kaamatan ontok timpu dii nga’ kogumuan do tuhun Kadazan/Dusun om Murut.
Nga’ minangatag i Tun Fuad Stephens do iti nopo daa kapanaandakan do Tadau Kaamatan nga’ okon noopo ko’ montok do tuhun Kadazan/Dusun om Murut. Toinsanan tuhun mamasok doid Sabah apatut do paampazon doid timpu koundaangan montok kapamalamazan do Tadau Kaamatan, saasabab nopo ka dau nga’ tuhun mamasok “i monguama’ do tana’ tavasi’ do Sabah montok do momuumutanom do tanom taakanon” apatut manaandak do kalamazan diti. Sontob tinimungan Kadazan/Dusun nakaakun miampai ounsikou izioho’ do manaandak do kalamazan diti miampai do mogiigizon mamasok suvai doid pototongkop do pogun Sabah.
Ii nopo kinapanaandakan Tadau Kaamatan nazatan pogun di kumoiso’ nogi’ nga’ di toun 1960 om tinaandak doiho’ id sikul haid St. MIchael Penampang. Iho’ nopo koundaangan duvo tadau nga’ nokoponimung do kumoinsan nogi’ do huguan pogun om mohoingon do tinimungan tuhun mantad mogisuusuvai uvang do manaandak do kalamazan diti. Tohu tinan kalabau kinoot montok paakanan do tuhun ginumuan, notusan tunsina’ do hiing pinosuung potihombus. Abaabazan kagazat nopo do kalamazan dii nga’ kaampai no o piboi’an Unduk Ngadau, piboi’an basaan guuguhu do mohohoing, sipoot koubasanan om piboi’an mimbuul.
Nakaanu o kinapanaandakan Tadau Kaamatan koiso’ diti do pinopiiso’ do mogisuusuvai tinau doid pogun Sabah, tu’ mantad no diti do notuidong o Society of Kadazan Penampang i nadadi do Koisaan Koubasanan Kadazan (Kadazan Cultural Association, KCA), i nadadi do Koisaan Koubasanan Kadazandusun (Kadazandusun Cultural Association, KDCA) do baino diti. Puuvan nopo do koisaan diti nga’ poingukab montok tuhun Dusun, Murut, Rungus, Paitan om tuhun mamasok suvai.
Baino nopo diti, kapanaandakan Tadau Tagazo Do Kaamatan nopo nga’ toina’on do KDCA ontok ko-30 om ko-31 do vuhan Kohimo do tikid toun. Potimpuunon o kapanaandakan diti ontok ko-1 do vuhan Kohimo tikid toun do panakatanda’ do kotimpuunan do kalamazan doid nazatan kampung om uvang. Kalamazan tikid toun nopo diti nga’ iso’ kalamazan di noponu’ do kogingahan om kosindakan do koubasanan tu’ tuhun mantad mogisuuvai tinau otimung maza’ do hozou, sazau, sipoot koubasanan, gaung koubasanan, kopokitanan koubasanan, dagang kinuama’ hongon om tinuntuu’, kopokitanan asil pomutanaman, om piboi’an kabaahan monoodo kinozonon.
Adat Koubasanan ontok Tadau Kaamatan
Adat koubasanan di koiso’ nopo nga’ Kumogos. Poguhui’ do tumimpuun timpu mongomot, songuhun Bobohizan mositi momihi’ om mangagos do tuu’ boozungan do paai di tavasi’ mantad danau. Itia nopo tuu’ boozungan do paai tavasi’ diti nga’ mangan omoto’ do aavi’ po mongomot di iso’ anau om mangan no paazado’ doid anau dii. Saasabap nopo do mangan do ingkaa o adat diti nga’ mononsunud di sunduvan suvai i songingizon id danau do au’ mooi pangasou di mobubuvat ngaavi’ i maamaso pakalaja’. Pasanan maa i sunduvan ngaavi’ do kivaa titungkap dioho’ do koomot po.
Ahapas po i adat do Kumogos, susuutonon nodii do Kumotob. Momihi’ nodii i Bobohizan do tuu’ boozungan do paai di tavasi’ mantad do iso’ boogizan id anau di au’ po noomot. Mangan nodii kagasai iti tuu’ boozungan do paai om posuangon no do tadang. Iti nopo tuu’ boozungan do paai di nopihi’ nga’ maan dodizo’ do tonomon montok pobuvatan toun tiiso’.
Adat koubasanan di kotohu nopo nga’ Posisip. Mugad nodii i Bobohizan doid husap poopian do paai miampai di tuu’ boozungan i nakagasan no haid dau om pinosuang doid tadang. Maan nodii dau posisipo’ i tuu’ boozungan dii do viniakan do poing om mangan no posisipo’ ii doid Tangkob. Maamaso poposisip i Bobohizan di poing dii do maamso nogi’ momuinait do mamason di Bambaazon do mizon doid husap di tangkob gisom do oikot vagu’ timpu pobuvatan.
Adat koubasanan kaapat nopo nga’ Poiib. Todoon i’ di Bobohizon do popo’iib toi poposuang di paai doid Tangkob id husap. Maan di Bobohizan iti do ingkaa gisom i’ do aavi’ i paai do popo’iib doid tangkob. Ahapas po om momuinait nodii i Bobohizan do mamason di Bambaazon do mintamong di paai i nokosuang di Tangkob.
Ii nopo adat koubasanan di kohimo om i toponsol no kozo nga’ Magavau. Magavau nopo nga’ kopotonduhian om papaakan di Bambazon. Ii nopo dii tinuu’ i’, iti nopo nga’ maan poojulo’ ontok sodop koinsan tavang ontok timpu kapangamatan id pongumaan. Ontok nopo do timpu do baino, poonjulon o Magavau doid daamin di sanganu do pongumaan.
Boogizan touvi nopo kokomoi do adat koubasanan diti nga’ i pungaanan do Humabot. Taandakon o Humabot id upa’ do mogilaalamai om kolooloizan. Lamazon o Humabot monikid toun mantad 30 gisom 31 vuhan Kohimo id mogisuusuvai kinoizonon, poingamung no o nazatan kampung, uvang om pogun. Kolooloizan nopo nga’ ataandak maza’ do sazau om sipoot koubasanan. Himunduk nopo do kalamazan diti nga’ pomihian do Unduk Ngadau, tu’ Unduk Ngadau nopo nga’ id kasaavan di Huminodun. Mantad diti, kavasa’ tokou do momohingkum do tuduvan toponsol nopo do Kaamatan nga’ koposuangan do Bambaazon doid Tangkob, popotonduhi’ do Bambaazon di nokotogizas saasabap no do pangamatan di au’ songkuo notoina’ om nogi’ koponoina’an do paai maza’ do adat Magavau om popotiim do hiing kumaa di Bambaazon.
Abaabazan Koubasanan i Kaanjul ontok Tadau Tagazo Do Kaamatan
Unduk Ngadau om Sugandoi
Iso’ nopo abaabazan tagazo nga’ piboi’an Unduk Ngadau Kaamatan i kaanjul ontok ko-31 do vuhan Kohimo doiho’ id Hongkod Koisaan (Hintuun KDCA) i kagazat kozo do tuhun ginumuan. Ampazaton o piboi’an Unduk Ngadau diti do sumandak ngaavi’i mantad mogisuusuvai uvang om uvang toniini’, mooi do opihi’ dii o songuhun sumandak i koomit kozo di Huminodun montok mamantang do kinohubukan dau.
Suvai ko’ piboi’an Unduk Ngadau, kaanjul nogi’ o piboi’an Sugandoi (piboi’an humozou). Abaagi o piboi’an Sugandoi diti tumanud do umul di monongkibai’, miaga do Sugandoi Dazanak (montok tangaanak), Sugandoi Sukod Vagu (montok sukod vagu), Sugandoi Tuhun Totuo (montok tuhun totuo), om Sugandoi Songkotoun (montok mohoing). Poonjulon nogi’ o sipoot koubasanan ontok Tadau Tagazo Kaamatan. Vookon nopo i kaanangan do tuhun ginumuan nga’ Migazat Dukug, piboi’an Mipulos, Mipansa — i apaapagau toi ko’ kajalangan, om nogi’ piboi’an Tampanau (mamanau momoguno do poing).
Takanon Koubasanan
Mogisuusuvai taakanon koubasanan okito tokou doid kapanaandakan Tadau Tagazo Kaamatan, i pinosodia’ toi ko’ nansak tumanud do kalaalahano’ magansak di tinuui’, i pinotungkus do mohoohoing ngaavi’. Iso’ nopo kavo taakanon koubasanan i ointutunan kozo nga’ Hinava; sada’ poimata’ miipiaga do Sashimi do tuhun Jipun. Havaon miampai do kohopis i tonsi sada’ poimata mooi do kiloso do oonsom i sada’. Ii nopo taakanon koubasanan suvai nga’ nonsom Bambangan, Butod, Tuhau om Pinaasakan.
Mogisuusuvai o taakanon om tiinumon otoodo mantad do vagas, iso’ nopo nga’ hiing om nasi, i koubasanan do poninggaung ontok kapanaandakan do Tadau Tagazo Kaamatan. Iso’ nopo o abaabazan di koubasan do kaanjul ontok Tadau Tagazo Kaamatan nga’ itia piboi’an moginum do hiing. Tinoodo o hiing toi ko’ nasi mantad naig di sinasadan om pinoodop doid tunsina’ toi ko’ bunduon.
Id Koovian
Kalamazan Tadau Tagazo Do Kaamatan nopo nga’ iso’ kalamazan do oponsol montok do tuhun Kadazan/Dusun. Adat om kalaalahano’ id kalamazan diti no i manantu’ do kotihombuson do koubasanan om kointutunan do tuhun Kadazan/Dusun doid pogun Sabah. Do naamot do tuhun Kadazan/Dusun monoguvang do koulaalaho’ pogiigizon dioho’ doid timpu baino diti, oponsol kozo do gompizon om potihombuson o koubasanan tungkus sandad diti.
Pinotunud di Andi Rita Lasimbang, Huguan Poingkuasa’ Kalaja’, Kadazandusun Language Foundation (KLF)
Original article: https://medium.com/@komuhakan/tadau-kaamatan-7b63a27b6030
Malay translation: https://medium.com/@komuhakan/tadau-kaamatan-bahasa-melayu-8713f719f5d2
